Па той бок калючага дроту
Праваабаронцы канстатуюць пагаршэнне сітуацыі з забеспячэннем элементарных правоў зняволеных і абмежаванні грамадскага кантролю за крымінальна-выканаўчай службы, – і як следства, павелічэнне выпадкаў катаваньняў і рэзкі рост узроўню смяротнасці ў турмах.
Як сведчыць даследаванне «Захаванне правоў зняволеных ва Украіне-2010», праведзенае грамадскай арганізацыяй «Данецкі мемарыял» пры ўдзеле спецыялістаў з грамадства Украіны за перыяд 2010-га – першай паловы 2011-га, умовы ўтрымання зняволеных у сістэме МУС і Дзяржаўнай службы выканання пакаранняў у параўнанні з перыядам 2005-2010 гадоў істотна пагоршыліся.
У прыватнасці, па дадзеных сацыялагічных апытанняў, праведзеных праваабарончымі арганізацыямі, у 2010 годзе супраць 2009-га колькасць асоб, якія падвергліся гвалту ў міліцыі, узрасло амаль на траціну (ад 604 тыс. да 780-790 тыс.), а смерцяў ва ўстановах МУС – больш чым удвая (ад 23 да 51 чалавека). Адпаведныя паказчыкі выразна карэлююць з паслабленнем грамадскага кантролю за ўмовамі ўтрымання.
КРОК НАПЕРАД, ДВА НАЗАД?
У 2005-2010 гадах Міністэрства ўнутраных спраў стварыла грамадскія саветы па забеспячэнню правоў чалавека ў сваёй структуры і рэгіянальных упраўленнях, а таксама мабільныя групы па маніторынгу ізалятараў часовага ўтрымання, пакояў для дастаўленых, прыёмнікаў-размеркавальнікаў для дзяцей. Маючы ў сваім складзе прадстаўнікоў грамадскасці, гэтыя групы, як сведчаць праваабаронцы, выявілі немалую актыўнасць. Напрыклад, за 2006-2009 гады здзейснілі больш 900 (у прыватнасці, 2009-га – 306) выездаў у спэцустановы МУС. Кожны з іх суправаджаўся абследаваннем ўмоў утрымання зняволеных і рашэннямі аб правядзенні службовых расследаванняў у выпадку, калі выяўлялі парушэнні. 17 ізалятараў часовага ўтрымання, у якіх занядбалі неабходнымі нормамі, былі ліквідаваныя. Важную ролю для процідзеяння злоўжыванням ва ўстановах МУС гуляла і створаная ў студзені 2008 года ў структуры апарата міністра МУС Упраўленне маніторынгу захавання правоў чалавека ў дзейнасці органаў унутраных спраў. Але са зменай улады 2010 года сітуацыя кардынальна і рэзка змянілася.
Адным з першых крокаў на пасадзе міністра ўнутраных спраў Анатоля Магілёва стала ініцыятыва па ліквідацыі згаданага ўпраўлення МУС. На працягу першых трох месяцаў яго кіравання міністэрствам (сакавік – май), па дадзеных праваабаронцаў, удалося правесці толькі 12 выездаў мабільных грамадскіх груп да спецустаноў МУС. Пагоршыліся і ўмовы ўтрымання зняволеных у следчых ізалятарах (СІЗА). Калі 2010-га з Украіны ў Еўрапейскі суд па правах чалавека перадалі 19950 заяў, то 2011-га – ужо 23 750. Прычым, як сведчыць справаздача ўрадавага упаўнаважанага па пытаннях Еўрапейскага суда па правах чалавека за 2010 год, значную частку зваротаў складаюць скаргі на парушэнне Канвенцыі аб абароне правоў чалавека і асноўных свабод падчас утрымання пад вартай, пачынаючы ад абмежаванняў перапіскі зняволеных і заканчваючы катаваннямі ў СІЗА і адмовай у прадастаўленні медыцынскай дапамогі.
Сітуацыя з лекавым абслугоўваннем па той бок калючага дроту, па дадзеных праваабаронцаў, асабліва крытычная. У згаданым даследаванні прадстаўлены цікавы факт: у Лук’янаўскім СІЗА на 3 тыс. зняволеных у медыцынскай частцы усяго 42 ложка-месцы. У многіх СІЗА сітуацыя яшчэ горш. Ёсць інфармацыя, што знаходжанне ў медчастцы могуць сабе дазволіць толькі тыя, хто «грэецца», гэта значыць атрымлівае матэрыяльную і фінансавую дапамогу з волі.
Забяспечыць эфектыўнае лячэнне ўсіх падазраваных сістэма не можа. Як следства – рэзкі рост смяротнасці ў папраўчых установах. Калі ў 2009 годзе памёр 761 чалавек, 2010-га – 808, то толькі за паўгода 2011-га лічба дасягнула 601 зняволенага. Непрадастаўленне медыцынскай дапамогі таксама можна кваліфікаваць як катаванні ў адносінах да падазраваных і асуджаных.
ПРЭЗУМПЦЫЯ НЕВІНАВТАСЦІ
Згодна з арт. 11 Закона “Аб папярэднім зняволенні», норма плошчы ў камеры СІЗА для аднаго ўзятага пад варту асобы не можа быць менш чым 2, 5 м ², а для цяжарнай жанчыны або якая мае пры сабе дзіцяці – 4, 5 м ² (у калоніях – некалькі вышэй: перад завяршэннем сваёй прэзідэнцкай кадэнцыі Віктар Юшчанка падпісаў закон, якім павялічыў яе ад 3 да 4 м ²). Згодна з рэкамендацыйнымі стандартамі ААН, норма ўтрымання пад вартай падчас дасудовага следства павінна складаць не менш за 4 м ². Аднак і становішча закона аб 2,5 м ² ў СІЗА на аднаго чалавека часта не выконваецца, нягледзячы на перапаўненне ў асобных рэгіёнах. Так, у Кіеве пры норме 2850 месцаў у СІЗА, трымаюць на 1058 зняволеных (г.зн. на 37%) больш, у СІЗА Данецка на 1970 месцаў рэальна знаходзяцца 2898 чалавек.
Але праблема не толькі ў недахопе належнай колькасці «пасадачных месцаў». Утрыманне пад вартай, у СІЗА ў практыцы праваахоўнікаў – гэта не столькі мера, колькі метад ціску, канстатуюць праваабаронцы. Следчаму вельмі зручна трымаць падазраванага ў СІЗА, ён заўсёды «пад рукой», з чалавека, які знаходзіцца ў “прэс-хаце”, значна лягчэй «выбіць» паказанні, «павесіць» на яго справу. Паказальныя лічбы вызваленых з СІЗА: у 2010 годзе выпусцілі на свабоду 14412 чалавек (22, 3%), з іх 5942 – у сувязі з тым, што суды выносілі пакарання, не звязаныя з пазбаўленнем волі, 2540, таму мянялі меру стрымання на больш мяккую. Фактычна амаль 8, 5 тыс. маглі б знаходзіцца не ў турмах, а пад падпіскай аб нявыездзе. Гэта і зэканоміла б выдаткі на ўтрыманне персаналу СІЗА, на выкананне кампенсацыйных рашэнняў Еўрапейскага суда па правах чалавека, і, нарэшце, было б значна гуманней да грамадзян, якіх суд яшчэ не прызнаў вінаватымі. Тым больш што на сёння ўжо ёсць сусветная практыка прымянення найноўшых тэхналогій кантролю за перамяшчэннем падазраваных (так званыя бранзалеты).
У СІЗА таксама спрабуюць актыўна «выхоўваць» і «палітычных». На сёння можна казаць пра больш чым 20 палітвязняў новай Украіны, на якіх сур’ёзна ціснулі ў следчых ізалятарах. Да прыкладу, гучная справа з затрыманнем Ганны Сіньковай, які ў знак пратэсту супраць нямэтавага выкарыстання бюджэтных сродкаў пажару яечню на Вечным агні. Можна па-рознаму ацэньваць такі ўчынак (як, дарэчы, і такую форму памяці загінуўшых), але тое, што 19-гадовую дзяўчыну з інтэлігентнай сям’і арыштавалі, і ў СІЗА яна правяла некалькі месяцаў, выходзіць за рамкі здаровага сэнсу. Тым больш, Сінькова раней да крымінальнай адказнасці не была прыцягнута, на допыты прыходзіла. Разам з тым, СІЗА можна і абысці, нават калі чалавека падазраванага ў забойстве. Але для гэтага трэба быць набліжаным да ўлады.
Пра гэта, напрыклад, сведчыць гісторыя з Сяргеем Дземішканам, сынам регионала Уладзіміра Дземішкана, нядаўна кіраўніка Вінніцкай ОГА, а сёння кіраўніка Укравтодор. Паводле інфармацыі СМІ, разам з саўдзельнікамі 2007 года ён выкраў гендырэктара авіятранспартнай кампаніі Васіля Крывазуба, якога потым ўтапілі ў Дняпры. Нягледзячы на гэта, пасля прыходу да ўлады бела-сініх, у 2010 годзе Сяргей Дземішкан быў адпушчаны пад падпіску аб нявыездзе.
Ледзь не самай вялікай праблемай ўкраінскай пенітэнцыярнай сістэмы праваабаронцы называюць тое, што яна працуе над прафілактыкай крымінальных рэцыдываў. На сёння 51, 9% украінскіх зняволеных (каля 56, 1 тыс. чалавек) раней ужо адбывалі пакаранне. У 2010 годзе сітуацыя яшчэ больш пагоршылася, 55% асуджаных 2010-га – гэта асобы, якія ўжо мелі судзімасць. Але акцэнты дзяржавы добра ілюструе бюджэтны радок: на падрыхтоўку рабочых кадраў у прафесійна-тэхнічных установах сацыяльнай адаптацыі пры ўстановах выканання пакаранняў у Дзяржаўным бюджэце на 2011 год было закладзена ўсяго 2, 53 млн грн, што крытычна мала. Праваабаронцы сігналізуюць пра вельмі трывожныя тэндэнцыі і ў кадравым забеспячэнні пенітэнцыярных установаў, яго нізкі кваліфікацыйны ўзровень. І гэта заканамерна: цякучасць кадраў у сістэме выканання пакаранняў складае каля 30%, што з’яўляецца вельмі высокім паказчыкам як для службы, якая патрабуе спецыялістаў з псіхалагічнай падрыхтоўкай і шматгадовым вопытам працы.
Да асуджаных, якія пратэстуюць і скардзяцца, ужываюць карныя меры. У «Данецкім мемарыяле» канстатуюць істотны ўзровень карупцыі, якая існуе сярод турэмнага персаналу, «у прыватнасці, пры ўжыванні ўмоўна-датэрміновага вызвалення». Выпадкі выкрыцця хабарнікаў пачасціліся, але на агульны ўзровень карумпаванасці персаналу гэта, на жаль, не ўплывае.
ШТО РАБІЦЬ?
На сёння відавочна, што Украіна мае патрэбу ў рэфармаванні пенітэнцыярнай сістэмы. Перш за ўсё павінна быць перагледжана нарматыўная база па вядзенню дасудовага следства і ўтрымання падазраваных пад вартай. Павінны быць устаноўлены дакладныя імператыўныя крытэрыі, якія дазваляюць усталяваць меру стрымання ў дачыненні да падазраванага. Акрамя таго, патрабуюць неадкладнага укаранення ідэі па выкарыстанні электронных бранзалетаў, мікрачыпаў, іншых найноўшых тэхналогій сачэння за месцам знаходжання падазраваных. Такія прапановы ёсць у праекце новага Крымінальна-працэсуальнага кодэкса, але было б лагічна не чакаць новага кодэкса, а ўжо зараз ўносіць змены ў стары.
З аднаго боку, па прыблізных падліках, гэта дазволіць зэканоміць дзяржбюджэту менш за 1 млн грн за дзень, з іншага – тысячы падазраваных пазбегнуць «выбівання» паказанняў і катаванняў. Нарэшце, гэта дасць магчымасць забяспечыць у папраўчых установах міжнародна рэкамендаваныя 4 м ² на падазраванага. Яшчэ адным напрамкам рэфармавання павінны стаць кардынальныя змены ў кадравым забеспячэнні пенітэнцыярных устаноў. У прыватнасці, гэта датычыцца змены падыходаў у падборы і матывацыі персаналу СІЗА, папраўчых калоній. Замест таго каб ствараць войска 35-гадовых пенсіянераў, а менавіта гэта з’яўляецца асноўным стымулам для тых, хто ідзе працаваць у пэнітэнцыярную сістэму, значна больш эфектыўна стварыць кар’ерную сістэму праходжання службы ў папраўчых установах з адпаведным сацыяльным пакетам, заработнай платай і г.д.
Тым, хто вяртаецца на волю, неабходна стварыць умовы, каб яны максімальна сацыялізаваліся. Для гэтага, у прыватнасці, варта даць магчымасць зняволеным зарабляць у месцах пазбаўлення волі рэальныя грошы, пры неабходнасці ў месцах зняволення даваць прафесію (напрыклад, у адной з жаночых калоній Расіі зняволеныя пішуць кампутарныя праграмы і на волю выходзяць спецыялістамі) аказваць прававую дапамогу тым, хто вяртаецца на волю (рэгістрацыя па месцы жыхарства, судовыя абскарджання аб пазбаўленні уласнасці і г.д.). І вядома ж, неабходна ўзмацненне грамадскага кантролю, бо досвед 2005-2009 гадоў пацвердзіў, што спецыялізаваныя праваабарончыя арганізацыі дэманструюць вельмі высокую эфектыўнасць у скарачэнні маштабаў.
Пакуль жа ўсё адбываецца наадварот, а некаторыя чыноўнікі паразітуюць на «рэформе» пенітэнцыярнай сістэмы. Падліковая палата, правёўшы праверку выкарыстання бюджэтных сродкаў па дзяржпраграме паляпшэння ўмоў утрымання асуджаных i асоб, якiя ўтрымлiваюцца пад вартай, выявіла неэфектыўнасць выдаткоўвання грошай за 2006-2010 гады на суме 130 млн грн.
У грамадскай арганізацыі «Данецкі мемарыял» адзначаюць, што з 23 рэкамендацый, якія год таму былі данесены да дзяржаўных інстытутах, якія тычацца дзейнасці ўстаноў выканання пакаранняў, хоць бы часткова выконваюцца толькі восем. Адсутнічаюць істотныя пазітыўныя змены як у сферы прыняцця ведамасных дакументаў, так і на ўзроўні агульнага заканадаўства. Правы асуджаных далей парушаюцца як на ўзроўні агульных умоў утрымання, так і ў паводзінах персаналу, які патрабуе ад пазбаўленых свабоды абсалютнай пакоры.
КРЫМІНАЛЬНАЯ ТЭНДЭНЦЫЯ
Колькасць зняволеных у краіне расце трэці год запар: зараз на 100 тыс. насельніцтва прыпадае 345 чалавек, што знаходзяцца за кратамі – павялічваецца колькасць пажыццёва зняволеных: па стане на 1 ліпеня мінулага года іх было 1727 чалавек, з якіх 20 жанчын – прымяненне меры стрымання – ўзяцце пад варту – застаецца ва Украіне неапраўдана распаўсюджаным – колькасць хворых на сухоты ў крымінальна-папраўчых установах паступова памяншаецца, аднак колькасць ВІЧ-інфіцыраваных пастаянна расце – смяротнасць у першым паўгоддзі 2011 года вырасла на 46%, колькасць суіцыдаў – больш чым на 20%.